بازار سرمایه به چهار دسته بازار بورس، فرابورس، کالا و انرژی تقسیم‌بندی می‌شود. بورس کالا، بازار منسجمی است که تعداد زیادی از عرضه‌کنندگان، کالای خود را عرضه می‌کنند و کالای مربوطه پس از بررسی‌ها و کارشناسی و قیمت‌گذاری توسط کارشناسان بورس کالا، به خریداران عرضه می‌شود.

در این بازار معمولاً کالاها ی خام و فرآوری نشده داد و ستد می‌شوند. امروزه یکی از راه هایی که مدتی است برای خرید محصولات فلزی از جمله روی و آهن وآلومینیوم و…  استفاده می شود بازار بورس کالا می باشد.

مزایای بورس کالا

یکی از مزایای این بازار، حضور نهادهای نظارتی و تنظیم‌کننده بازار است که تمامی تولیدکنندگان، مصرف‌کنندگان و تجار کالا با حضور این نهادها، از مزایای قوانین و مقررات حاکم بر بورس برخوردار می‌شوند. در بورس کالا به دنبال این هستند که بتوانند بازاری منسجم و قانون مند برای آسان تر کردن معاملات ایجاد کنند و امکان استفاده از ابزار مناسب برای معاملات فراهم نمایند. همچنین بازار کالاهای خاص مانند فلزات(روی، آهن و…‌‌‌‌) سازمان دهی کرده و نوسانات مخل بازار را کاهش دهند. واسطه گری در معاملات حذف نموده و قیمت رقابتی را برای کالا ها کشف نماییند.

تاریخچه بورس کالا

بر مبنای قانون بازار اوراق بهادار جمهوری اسلامی ایران (مصوب ۱ آذر ۱۳۸۴، مجلس شورای اسلامی) و با تصویب شورای عالی بورس، شرکت بورس کالای ایران در آذر ۱۳۸۵ با درهم آمیختن بورس فلزات و بورس کالای کشاورزی تشکیل شد و پس از پذیره‌نویسی و برگزاری مجمع عمومی، از مهر ۱۳۸۶ کار خود را زیر نظر سازمان بورس و اوراق بهادار آغاز کرد. در این بازار تعداد زیادی عرضه‌کننده و خریدار از طریق کارگزاران اقدام به معامله می‌کنند.

به‌ طور کلی، شرکت‌کنندگان در بورس کالا به دسته‌های زیر تقسیم می‌شوند.

• تولیدکنندگان و بازرگانان مواد اولیه

تولیدکنندگان می‌توانند با استفاده از ابزارهای داد و ستد در بورس، در برابر نوسانات قیمت ایمن شوند. بازرگانان نیز می‌توانند با همین روش با اطمینان خاطر بیشتری از قیمت‌های آتی برای صادرات و واردات محصولات موردنظرشان تصمیم‌گیری نمایند.

• مصرف‌کنندگان

برای این گروه، بورس کالا مکان مطمئنی برای خرید مواد اولیه، دریافت اطلاعات موثق در مورد روند قیمت‌ها و درنتیجه تضمین سود شرکت است.

 

انواع بازارها، قراردادها و اوراق قابل معامله در بورس کالای ایران

تمامی داد و ستد ها در بورس کالا در قالب قراردادهای استاندارد شده انجام می گیرد :

۱) قرارداد نقدی

قراردادی است که براساس آن، پرداخت بهای کالای مورد معامله و تحویل آن در هنگام معامله و براساس دستورالعمل تسویه و پایاپای انجام می‌شود.

۲ ) قرارداد سلف

قراردادی است که براساس آن، کالا با قیمت معین در زمانی مشخص در آینده تحویل گردیده و بهای آن در هنگام معامله و براساس دستورالعمل تسویه و پایاپای پرداخت می‌گردد.

۳) قرارداد نسیه

قراردادی است که براساس آن، کالا در هنگام معامله تحویل و بهای آن در تاریخ سررسید و براساس دستورالعمل تسویه و پایاپای پرداخت می‌گردد.

۴) قرارداد آتی

قراردادی است که فروشنده براساس آن متعهد می‌شود در سررسید معین، مقدار معینی از کالای مشخص را به قیمتی که الان تعیین می‌کنند بفروشد و در مقابل طرف دیگر قرارداد متعهد می‌شود آن کالا را با آن مشخصات خریداری کند و برای جلوگیری از امتناع طرفین از انجام قرارداد، طرفین به صورت شرط ضمن عقد متعهد می‌شوند مبلغی را به ‌عنوان وجه تضمین نزد اتاق پایاپای بگذارند و متعهد می‌شوند متناسب با تغییرات قیمت آتی، وجه تضمین را تعدیل کنند و اتاق پایاپای از طرف آنان وکالت دارد متناسب با تغییرات، بخشی از وجه تضمین هر یک از طرفین را به عنوان اباحه تصرف در اختیار دیگری قرار دهد و او حق استفاده از آن را خواهد داشت تا در سررسید با هم تسویه کنند.

۵) قرارداد سلف استاندارد

قراردادی است که براساس آن عرضه‌کننده مقدار معینی از دارایی پایه را مطابق مشخصات قرارداد سلف استاندارد در ازای بهای نقد به فروش می‌رساند تا در دورة تحویل به خریدار تسلیم نماید. خریدار می‌تواند معادل دارایی پایه خریداری شده را طی قرارداد سلف موازی استاندارد موضوع مواد ۲ و ۳ دستورالعمل اجرایی معاملات سلف استاندارد، به فروش رساند. قرارداد مذکور نیز در این دستورالعمل به اختصار قرارداد سلف استاندارد نامیده می‌شود.

۶) قرارداد اختیار معامله

قرارداد اختیار معامله قراردادی است که در آن یک طرف، اختیار(حق) خرید و یا فروش کالایی را از طرف دیگر خریداری می کند. قرارداد اختیار معامله به دو نوع کلی اختیار خرید  و اختیار فروش  تقسیم می‌شود. در هر کدام از این دو نوع قرارداد، دو طرف خریدار و فروشنده با یکدیگر وارد معامله می‌شوند.

۷) صندوق های کالایی

یکی از ابزارهای مالی نوین صندوق کالایی قابل معامله هستند که به سرمایه گذاران این امکان را می‌دهند که به جای خرید و نگهداری کالای مورد نظر و تحمل هزینه های حمل و نقل، انبارداری و خسارت های احتمالی آن، اوراق این صندوق‌ها را خریداری نمایند. با خرید این اوراق، سرمایه‌گذار در عین داشتن مالکیت کالای موردنظر، مسئولیت نگهداری ازآن کالا را بر عهده ندارد. به عبارت دیگر، این صندوق‌ها بخش قابل ملاحظه ای از وجوه گردآوری شده خود را به سرمایه گذاری در کالایی خاص اختصاص می دهند و علاقه مندان به سرمایه گذاری در آن کالای خاص اقدام به خرید واحدهای این صندوق ها می کنند.

۸) گواهی سپرده کالایی

گواهی سپرده کالایی، اوراق بهاداری است که مؤید مالکیت دارنده آن بر مقدار معینی کالا است و پشتوانه آن قبض انبار استانداردی است که توسط انبارهای مورد تایید بورس صادر می‌گردد.

مراحل ورود به بورس کالا برای خرید

دریافت کد بورس کالا:  برای اینکه بتوانید در این بازار فعالیت کنید، باید کد دریافت کنید. این کد با کد بورسی متفاوت است. این مرحله فقط برای یک‌بار انجام می‌گیرد و ضرورت دارد هر خریداری در بورس کالا، از طریق کارگزار خود اقدام به دریافت کد بورس کالا نماید.

جهت خرید کالا در بورس کالا چه مدارکی باید تکمیل شوند؟

• تکمیل فرم درخواست کد مشتری نزد کارگزار.
• مدارک هویتی شرکت شامل اساسنامه یا مستندات تاسیس شرکت یا موسسه، آخرین روزنامه رسمی تغییرات و مدیران و دارندگان امضای مجاز شرکت یا موسسه، تصویر شناسنامه و کارت ملی صاحبان امضای مجاز و مدیرعامل یا رئیس شرکت یا موسسه (این موارد بایستی توسط کارگزار برابر با اصل شود).
• مدارک مالی شرکت شامل اظهارنامه مالیاتی آخرین دوره مالی (در صورت وجود) و کد اقتصادی
• نکات عمومی در خصوص کیفیت مدارک و فرایند صدور کد
• بورس مجاز است جهت احراز هویت مشتریان به مراجع قانونی مراجعه و تاییدیه دریافت کند. بدیهی است صدور کد منوط به تایید اصالت مدارک است و با خاطیان برخورد قانونی می‌شود.

تعهدات مشتریان

• مشتری موظف است در هر زمان بنا به درخواست بورس نسبت به ارائه مدارک و مستندات مجددا اقدام کند. در صورت عدم ارائه، کد مشتری غیر فعال می‌شود.
• مشتری موظف است هرگونه تغییر در مدارک و مستندات را به بورس اعلام کند. توجه به تاریخ انقضای مدارک و بروزرسانی آن نزد بورس در تعهد مشتری است.
• در صورتی که مشتری وکالت انجام معاملات خود را بطور رسمی به وکیل منتقل کرده باشد، برای وکیل حسب نوع شخصیت آن (حقیقی-حقوقی) نیز بایستی مدارک بطور کامل ارائه شود.

مراحل خرید کالا

• تکمیل فرم درخواست خرید

• برای هر بار خرید می‌بایست فرم سفارش خرید کالا به‌ وسیله خریدار تکمیل گردد. در این فرم خریدار، مشخصات دقیق کالای مورد نیاز خود را به همراه نام تولید کننده کالا، حداکثر قیمت خرید و … را مشخص می‌کند.

• بررسی امکان خرید

کارگزار خریدار امکان خرید کالای مورد درخواست را بررسی نموده و در صورت ضرورت با تولید کننده در مورد عرضه کالا رایزنی می‌کند.

• واریز پیش‌پرداخت

در صورت امکان تهیه کالا، موضوع به اطلاع خریدار می‌رسد و ضروری است که خریدار، ۱۰% از ارزش تقریبی کالای مورد سفارش خود را به‌ عنوان تضمین خرید کالا به‌حساب کارگزار واریز نماید.  (برای کالاهایی که در رینگ صادراتی فروخته می‌شوند مبلغ تضمین خرید ۵% ارزش کل کالای مورد سفارش است)

• خرید کالا

کارگزار در زمان عرضه کالا در تالار، طبق درخواست خریدار با سایر کارگزاران رقابت نموده و در صورت عرضه کافی کالا به قیمت مناسب ( تا حداکثر سقف قیمتی تعیین‌ شده توسط خریدار) کالا را خریداری می‌نماید.

• ارسال اطلاعیه خرید

پس از خرید کالا در تالار، اطلاعیه خرید کالا به‌ وسیله کارگزار تنظیم‌ شده و برای خریدار ارسال می‌گردد. در این اطلاعیه جزئیات خرید و قیمت به همراه حق‌الزحمه کارگزاری، عوارض بورس و عوارض قانونی درج می‌شود.

• واریز مابقی وجه

خریدار باید حداکثر تا ساعت ۱۰ صبح روز سوم کاری مابقی کل مبلغ کالای خریداری  ‌شده را بر اساس اطلاعیه خرید به حساب‌های بورس مندرج در اطلاعیه خرید واریز نموده و فیش بانکی را به کارگزاری ارسال نماید ضمناً ضروری است که نام واریز کننده وجه کالا حتماً با نام خریدار یکسان باشد.

• تسویه‌حساب با پایاپای

پس از واریز مابقی وجه کالا از طرف خریدار، کارگزار خریدار اقدام به تسویه‌حساب با اتاق پایاپای نموده و مدارک تسویه کالا را تکمیل کرده و آن‌ها را به کارگزار فروشنده تحویل می‌نماید.

• تعیین پیمانکار حمل بار

در این مرحله باید پیمانکار حمل بار و آدرس محل تخلیه به ‌وسیله خریدارمشخص شده باشد.

• پیگیری دریافت ثبت سفارش از فروشنده

در این مرحله کارگزار خریدار پیگیری‌های لازم جهت ثبت سفارش را انجام می‌دهد تا تأییدیه سفارش را از کارگزار فروشنده ‌دریافت کند.

• دریافت حواله

تولیدکننده حواله فروش را صادر کرده و از طریق کارگزاری، خریدار از صدور حواله اطلاع پیدا می‌کند.

• پیگیری خریدار برای حمل کالا

در این مرحله خریدار پس از برقراری ارتباط با فروشنده، هماهنگی‌های لازم را با پیمانکار حمل کالا انجام می‌دهد تا کالا را تحویل بگیرد.

• پیگیری خریدار در خریدهای سلف

در خریدهای سلف، خریدار یک هفته قبل از موعد تحویل کالا، با فروشنده ارتباط برقرار نموده و پیمانکار حمل کالا را تعیین می‌نماید. در حال حاضر ۸۶ کارگزاری در قسمت بورس کالا فعال هستند.، تالار بورس مکانی است که کارگزاران به نمایندگی از خریداران و عرضه کنندگان به معامله می پردازند و کارگزاران ناظر و منشی تالار نیز به روند معاملات نظارت می کند.

به یاد داشته باشید که زمان عرضه محصولات فلزی مانند روی و آلومنیوم و… در بورس کالا ساعت ۱۰:۳۰ است. در زمان خرید توجه داشته باشید در صورتی که تا مدت ۳ روز کاری قرار داد را تسویه نکنید به ازای هر روز تاخیر ۰.۲۵ درصد ارزش معامله را باید به عنوان جریمه به فروشنده بپردازید و این مدت تا ۱۰ روز کاری ادامه دارد و درپایان این ده روز معامله فسخ می شود و علاوه بر لغو قرار داد، شما باید جریمه کارمزد کارگزار فروشنده را نیز بپردازید